Het slimme onbewuste

Een hele tijd geleden heb ik in de wachtkamer bij de tandarts een artikel gelezen (ik dacht in Quest) over de manier waarop mensen kiezen. Ik vond het toen heel frappant, dat in bepaalde situaties (bijvoorbeeld een belangrijke aankoop) mensen beter af konden gaan op hun onbewuste dan op gedegen nadenkwerk. Een kwestie van informatie in je opnemen en er 'een nachtje over slapen'. Dat was heel wat voor een rationele twijfelaar als ik, die zelfs in de supermarkt af en toe moeite heeft om te kiezen tussen een pot pindakaas of sandwichspread!

Vorige week hebben we thuis nieuwe boekenkasten gekregen (overigens een aankoop waarbij we behoorlijk zijn afgegaan op ons gevoel, zeg maar, ons 'onbewuste', wat onmiddellijk tot uitdrukking kwam in het feit dat we behoorlijk over het budget zijn heengegaan). Bij het overhevelen van boeken van de oude naar de nieuwe kasten kwam ik ineens een boekje tegen dat ik vorig jaar eens heb gekregen maar dat in een vergeethoekje was terechtgekomen: "Het slimme onbewuste" van Ap Dijksterhuis.

Heel leesbaar en vooral erg boeiend. In eerste instantie wordt duidelijk mensen altijd het idee hebben gehad dat het bewustzijn veel belangrijker was dan het onbewuste. Descartes ging er zelfs van uit dat er helemaal geen onbewuste was. Dat is lang zo gebleven. Aan de hand van een aantal thema's gaat Dijksterhuis verder in op de werking van zowel het bewustzijn als het onbewuste.

Hij beschrijft het onbewust waarnemen (je neemt veel meer waar dan je zelf denkt) en gaat daarbij onder andere in op het subliminaal waarnemen (waarnemingen waarvan je je zelfs helemaal niet bewust kunt worden omdat de prikkels te snel zijn om je er bewust van te kunnen worden, bijvoorbeeld door tijdens een film heel snel bepaalde begrippen te presenteren). Het werkt wel, maar Dijksterhuis rekent aan de hand van een aantal voorbeelden af met mensen die denken dat op die manier hele volksstammen kunnen worden gemanipuleerd.
Ook het nemen van onbewuste beslissingen (het Quest-verhaal) wordt hier nog eens uitgebreid beschreven met tal van interessante onderzoeken. Daarbij laat hij aan de hand van onderzoeksresultaten zien, dat de hersenen al activiteit vertonen ruim voordat iemand zich bewust wordt van het besluit om een handeling te verrichten.
De manier waarop creativiteit vanuit het onbewuste onstaat en kan worden gestimuleerd, komt aan bod evenals onbewust handelen, waar met name imitatiegedrag uit de doeken wordt gedaan.

Dijksterhuis werkt toe naar een conclusie: het bewuste is niet meer dan een resultante van alles wat er zich in het veel complexere, snellere en capabelere onbewuste afspeelt. In feite zou je zonder het bewustzijn door het leven kunnen. Of het leven dan nog leuk is, is maar de vraag.

Het boek is uit, nu blijven er nog wat vragen over. Op de eerste plaats: wat kunnen we er in het onderwijs mee? Gebruik maken van deze kennis om leren en leerprestaties te verbeteren? Lijkt me voor de hand liggen, maar daar is toch nog wat meer studie voor nodig.
Maar ook een meer filosofische vraag: als we zonder bewustzijn zouden kunnen, als er helemaal geen functionele meerwaarde kan worden aangetoond voor het organisme, wat is dan het evolutionaire voordeel, dat er aan bewustzijn is verbonden? Misschien in de kerstvakantie toch nog eens wat andere boeken uit die nieuwe boekenkast halen, bijvoorbeeld 'Een schitterend ongeluk' van Wim Kayzer.