Onderwijsarchitectuur

Het is alweer bijna twee weken geleden, dat ik mijn presentatie gaf over ICT in het onderwijs. En hoewel ik er best wat positieve reacties over gekregen heb, waren er ook wat kritische geluiden te horen. Op zich geen probleem natuurlijk, daar leer je van. In elk geval herkende ik me wel in die kritiek: het laatste deel ging wat 'te hoog over'. Het is maar de vraag of ik het publiek duidelijk heb kunnen maken, wat ik eigenlijk over het voetlicht had willen brengen.

Het mooie van een weblog is nu, dat je het verhaal in een net iets andere vorm opnieuw kunt vertellen. Dat bleek in de praktijk nog niet zo mee te vallen (vandaar dat het twee weken duurde), maar goed, hieronder een eerste poging. En wie weet kan het weer verder aangeslepen worden met behulp van de reacties of discussies over het onderwerp.

Onderwijsarchitectuur
In vrijwel elk document of presentatie over de toepassing van ICT in het onderwijs wordt wel geconstateerd, dat ICT niet die invloed heeft op het onderwijs als werd verwacht, zeker gezien de geweldige mogelijkheden die het biedt. Eerder heb ik al iets geschreven (en gepresenteerd) over de wat volgens mij de oorzaken zijn als het gaat om het gebruik van ICT in de klas.

Ook op het gebied van onderwijsorganisatie biedt ICT veel mogelijkheden maar komen de verwachtingen (nog) niet uit. Zo is er veel behoefte om de bestaande routines van het klassikaal, docentgestuurd onderwijs te vervangen door nieuwe routines waarmee studenten een op hun persoonlijke, actuele situatie toegesneden opleidingstraject krijgen aangeboden: innovatie dus. In elk geval is duidelijk allerlei andere sectoren dankzij de inzet van beschikbare ICT-middelen er wel in zijn geslaagd hun producten en diensten veel meer op individuele klanten te richten. Wat is nu de oorzaak, dat een dergelijke vernieuwing in het onderwijs, ondanks de mogelijkheden die ICT biedt, zo moeilijk van de grond komt?
Naar mijn idee ontbreekt het aan een onderwijsarchitectuur. Architectuur is een niet onomstreden begrip. Het heeft allerlei associaties met duffe, technische dingen onder de motorkap van de informatievoorziening. Nou, dat klopt… Maar het klopt ook weer niet.
Architectuur is veel meer. Het komt het meest overeen met een integraal ontwerp, of het nu gaat om een gebouw, een stad, een bedrijf, een informatievoorziening of een onderwijsorganisatie. Nu kan ik me voorstellen dat men in het onderwijs ook liever niet spreekt van een 'ontwerp' want ook dat riekt naar standaardisatie en beperking van vrijheid en zo. Allemaal flauwekul.

Dat het niet opschiet in het onderwijs (en met de toepassing van ICT daarin) heeft alles te maken met het ontbreken van een integraal ontwerp, van een onderwijsarchitectuur, van een samenhangend geheel waarin docenten zich nou eindelijk eens kunnen bezig houden met waar het om gaat: goed onderwijs. En dat, zonder zich druk te hoeven maken over allerlei randvoorwaarden.

Een onderwijsarchitectuur is dus een integraal ontwerp van de onderwijsorganisatie en omvat een aantal lagen, te beginnen met de onderwijsvisie. Daarin wordt verwoord hoe de organisatie aankijkt tegen leren, onderwijzen, begeleiden en de meerwaarde die de onderwijsinstelling biedt aan elke student. Die visie wordt vertaald in een aantal richtinggevende uitspraken (standaarden of beleiduitgangspunten), bijvoorbeeld: "een student kan meerdere malen per jaar starten met zijn opleiding" of "actuele informatie over de studievoortgang van de student is tijd- en plaatsonafhankelijk beschikbaar". Van elke uitspraak worden de consequenties in kaart gebracht. De derde laag is een vertaalslag van de uitspraken en de consequenties in een aantal met elkaar samenhangende modellen: een onderwijsmodel, een onderwijsorganisatiemodel, een sturingsmodel, noem maar op. Die modellen worden dan vertaald in de inrichting van het onderwijs, de onderwijsorganisatie, de informatievoorziening.  

De meeste onderwijsinstellingen hebben hun visie goed verwoord, veel instellingen hebben ook de vertaalslag gemaakt naar de richtinggevende uitspraken. Maar de cruciale vervolgstap van het inzichtelijk maken van de consequenties van de uitspraken en het uitwerken in integrale, organisatiebrede modellen blijft vaak uit. De lijst met uitspraken wordt aan onderwijsteams gegeven als handreiking om het onderwijs in te richten. Daar is op zichzelf niets mis mee. De uitspraken zelf geven echter nog (te) veel ruimte om te komen tot verschillende oplossingen tussen onderwijsteams met als gevolg dat de afstemming, die noodzakelijk is voor het bereiken van meer flexibiliteit, ontbreekt. Een uitspraak dat er met vaste periodes wordt gewerkt kan bij de ene opleiding leiden tot andere periodes dan bij een andere opleiding. Een uitspraak over het inzichtelijk maken van de studievoortgang zegt nog niets over de manier waarop die studievoortgang wordt bepaald en geregistreerd. Dan kan het nog zijn dat de ene opleiding de resultaten op een heel andere manier bepaald en vastlegd dan de andere opleiding. En juist het ontbreken van die samenhang maakt dat er in de dagelijkse gang van zaken heel veel problemen elke keer opnieuw opgelost moeten worden.

ICT kan hierin een belangrijk hulpmiddel zijn, wellicht een hefboomfunctie vervullen. Een parallel verlopend implementatietraject van een elo of studentvolgsysteem vraagt om een heldere beschrijving van processen, om een goede afstemming. Dat maakt dat tijdens het implementatietraject vragen gesteld worden aan de organisatie: "hoe wil je ervoor zorgen dat een student zijn resultaten mee kan nemen naar de volgende opleiding?", "lijkt het je dan niet handig dat alle opleidingen de studievoortgang op dezelfde manier registreren?", en "op welke manier gaan jullie dat dan doen?".

Hier is nog heel wat uitzoekwerk en ontwikkelwerk te doen. Mijn handen jeuken!