Speltheorie in de trein

Je maakt wat mee met de NS. Over het algemeen ben ik een intensieve én tevreden gebruiker. De keren dat ik te maken krijg met vertragingen of inflexibiliteit is (voor mij althans) acceptabel als ik denk aan het huidige verkeersinfarct in Nederland én de mogelijkheid om ook nog eens wat nuttigs te doen in de trein. En zijn problemen bij de NS heel leerzaam...

Zoals deze week op een ochtend op station Utrecht. Door bepaalde omstandigheden (heb ik verder niet uitgezocht) was de trein erg vol. Naar mijn indruk niet voller dan bij andere gelegenheden, maar goed. Een omroepbericht maakt melding van het feit, dat de veiligheid door de drukte in het geding was. De mensen op het balkon werden daarom verzocht uit te stappen en een latere trein te nemen. Als dat niet gebeurde zou de trein niet verder reizen.
Het fenomeen, dat zich vervolgens voordeed, was bijzonder boeiend om te volgen. Mensen, die op het balkon stonden verplaatsten zich naar de gangpaden. Daarmee voldeden ze niet meer aan het criterium 'op het balkon'. Daardoor ontstond op de balkons wat meer ruimte wat de mensen buiten de trein (die het bericht niet gehoord hadden) de gelegenheid gaf alsnog in te stappen. Daarna gebeurde er een tijd lang eigenlijk helemaal niets. Het bericht werd nog een paar keer herhaald maar niemand voelde zich geroepen om uit te stappen.
Dit is natuurlijk voer voor sociologen, psychologen en bloggers. Wat veroorzaakt nou de situatie, zoals die daar was? Naar mijn idee spelen er twee factoren een rol.

1. Iedereen maakt voor zichzelf een afweging. Stap ik uit, dan ben ik in elk geval te laat. Blijf ik staan, dan is er tenminste nog een kans dat een ander uitstapt en de trein alsnog gaat rijden. Op basis van die afweging is de keus duidelijk. Het risico (waarover de omroeper het had) speelt blijkbaar geen grote rol bij het maken van deze afweging. Prachtig voorbeeld van speltheorie, de wetenschap, die zich bezighoudt met het maken van keuzen op basis van bepaalde spelregels met een afweging van kansen.
2. Wat ook mee zou kunnen spelen is het beschermen van de eigen anonimiteit. De eerste die uitstapt, zet zichzelf in de kijker, valt uit de boot. Hetzelfde fenomeen als de lethargie van het publiek dat aan de kant staat toe te kijken naar een drenkeling.

Het gebeuren roept nog andere vraagstukken op. Wat zou het effect zijn als vertegenwoordigers van de NS de trein ingingen en persoonlijk mensen verzochten om uit te stappen? Lukt het dan wel op basis van het territoriumeffect (de trein als eigen territorium van het NS-personeel), en / of door het statusverhogend effect van uniformen? En waarom doen ze dat eigenlijk niet? Confrontatiemijdend gedrag? Speelt het gevoel van 'gezichtsverlies' een rol als een NS'er toch tot de conclusie komt dat dergelijke overvolle treinen op andere momenten wel rijden maar dat een eenmaal geuit 'dreigement' niet kan worden ingetrokken?
Speelt het gevoel van 'en ik ben de baas' als uiteindelijk de hele trein uit de dienstregeling wordt genomen, als straf voor de hele klas, omdat enkelen niet wilden luisteren?

(Ik heb nog nagedacht over het doortrekken van deze waarnemingen naar onderwijssituaties, maar laat dat toch maar over aan de fantasie van de lezers.)